Кыргызстанда президенттик шайлоо өтүп, анда кайрадан бийликтин адамы жеңишке жетти
2021-жылдын 10-январында Кыргызстанда кезексиз президенттик шайлоо болуп өттү. Анда 51 жаштагы Садыр Жапаров жеңишке жетти, ал бир нече ай мурун адамды барымтага алгандыгы үчүн 11 жылга эркинен ажыратылган.
Эксперттер жана саясий серепчилер Садыр Жапаровду Гиннесстин рекорддор китебине абактан мамлекет башчылыкка чейинки жолду эң тез басып өткөн саясатчы катары киргизсе болот деп тамашалашат. Анын феномени кандай? Эмне үчүн Кыргызстандагы шайлоодо бийликтен чыккан талапкерлер ар дайым жеңишке жетет. Келгиле, аны түшүнүүгө аракет кылалы.
2020-жылдын 4-октябрында Кыргызстанда парламенттик шайлоо болуп, натыйжада Жогорку Кеңештеги көпчүлүк орундарды бийликтеги эки партия: Биримдик жана Мекеним Кыргызстан жеңип алган. Шайлоо ушул партиялар тарабынан көптөгөн мыйзам бузуулар жана паракорчулук менен коштолуп, 2020-жылдын 5-октябрында массалык митингге алып келген. Бул тууралуу "Бир эле ташка үчүнчү жолу чалынып ..." деген материалдын биринчи бөлүгүндө кенен жазганбыз. (http://nlkg.kg/ru/politics/elections-2021/tretij-raz-na-te-zhe-vybornye-grabli)
Добуш берүүнүн жыйынтыгына нааразы болгон он миңдеген кыргызстандыктар Бишкектин борбордук аянтына келип, шайлоонун жыйынтыктарын жокко чыгарууну жана жаңы шайлоо өткөрүүнү талап кылышты.
Бирок үмүттөрдүн жарымы гана аткарылышы керек эле. Тополоңдон кийин, 5-октябрдан 6-октябрга караган түнү шайлоонун жыйынтыгы жокко чыгарылды. Бирок жаңы парламенттик шайлоо ошол бойдон кайра болгон жок. Окуялардын жүрүшүн "Мекенчил" партиясынын тарапкерлери өзгөртүп, 6-октябрга караган түнү колониядан алардын лидери Садыр Жапаровду бошотушту.
Кийинчерээк Жапаров орусиялык "Коммерсантъ" гезитине берген маегинде мойнуна алгандай, ал ушул күнгө 10 жылдан бери даярданып келген. Ал жалгыз эмес, Камчыбек Ташиев жана Талант Мамытов менен биргеликте иш алып барган, алар Октябрь нааразычылыгынан кийин өлкөдө жетекчи кызматтарды ээлешкен. 2012-жылы үчөө тең бийликти басып алууга аракет жасашкандыгы үчүн соттолушкан, алар 2012-жылдын 3-октябрында, Кыргыз Республикасынын Жогорку Кеңешинин депутаты болуп, Кумтөр көйгөйлөрүнө көңүл буруу үчүн митинг уюштуруп, кенди улутташтырууну талап кылышкан. Митинг башталгандан эки саат өтпөй, депутаттар күтүүсүздөн митингчилерди өкмөттү кулатууга чакырып, сөзмө-сөз тосмого чыгууга аракет жасашкан. Андан кийин паркур саясатчылары бир жарым жылга гана кесилип, бир аз убакыт өткөндөн кийин соттолгондугу алынган. (https://rus.azattyk.org/a/kyrgyzstan_ata_jurt_politics_trial/25068390.htm)
Жапаров Караколдогу баш аламандыкты уюштуруп, ошол мезгилдеги Ысык-Көл облусунун губернатору Эмилбек Каптагаев барымтага алгандыгы үчүн 2013-жылдын жайында экинчи мөөнөткө кесилген. Митингдин бир талабы бар эле - Кумтөрдү улутташтыруу. Жапаров сыртынан 11 жылга кесилген, анткени сот өкүмү чыга электе эле ал Кыргызстандан чыгып кетип, Польшада жашынып жүргөн. Учурдагы мамлекет башчы өз мекенинен тышкары жерде эмне иш жасагандыгы жөнүндө маалымат жок, бирок ал тарабынан чыгарылган “Саясаттагы 10 жыл” аттуу китеп бар. (https://knews.kg/2014/08/16/sadyir-japarov-napisal-knigu-o-svoih-10-godah-v-politike/)
Кылмыш иши козголгондугуна карабастан, 2017-жылдын март айында Жапаров Кыргызстанга кайтып келип, кийинки президенттик шайлоого катышкан. Бирок ал чек арадан өткөндө эле камакка алынган. Ал камакта үч жарым жыл отурду. Ушул мезгилде улуу уулу кайгылуу каза болуп, андан кийин атасынан жана энесинен айрылып, өз жанын кыюуга аракет кылган.
Ал түрмөдө отурган убактысы жөнүндө мындайча айтат: “Үч жарым жылдан бери карапайым эл менен түз байланышта болуп келем. Одноклассники, Фейсбук, Инстаграмда топторду түзгөм. Мен WhatsApp аркылуу адамдардын байланыштарын чогултуп, ал жерде 50дөн ашык топторду түздүм - бир топ 256 байланышты кармайт. Ушул топтор аркылуу мен Кумтөр жөнүндө, өз ишим жөнүндө маалымат тараттым. Ошентип, үч жарым жылдын ичинде мен бардык адамдарга жеттим. Абакта сиз 24 саат бою эркин адамсыз: бош убактыңыз бар. Мен түрмөдөн ушундай жол менен революция жасадым ”.
Баса, Кыргызстандын түрмөлөрүндө байланыш жабдууларын колдонууга тыюу салынган.
Бузуу артынан бузуу
Көпчүлүк тарапташтары Садыр Жапаровду түрмөдөн бошоткондон кийин, ал бир күнднүн ичинде катардагы туткундан премьер-министрге, кийинчерээк президенттин милдетин аткаруучуга айланды. Бул кызматка биринчи жолу аны 6-октябрда парламенттин дубалында эмес, "Достук" мейманканасында чакырылган депутаттардын чукул жыйыны бекиткен. Бирок кворум болбой, коомчулук бул дайындоонун мыйзамсыз болгонуна нааразы боло баштаган.
Анын үстүнө, Жапаровдун соттолгондугу алынбагандыгы коомчулукта суроо жаратты. 2020-жылдын 6-октябрындагы окуялардан соң Жогорку Сотто Садыр Жапаровдун жактоочусунун өтүнүчү боюнча иш жаңы ачылган жагдайлардын негизинде кайра карала тургандыгы жөнүндө маалымат пайда болгон.
Экинчи жолу премьер-министрдин талапкерлиги парламентте 10-октябрда каралып, бирок бул жолу да кворум болгон жок. Ушул мезгилдин аралыгында болочок президенттин тарапташтары Бишкектин Эски аянтында туруп, белгилүү бир деңгээлде бардык окуяларга таасир этип, президент Сооронбай Жээнбековдун кызматтан кетүү талабын коюшкан.
Премьер-министрди бекитүү үчүнчү жолу, 14-октябрда гана өттү. Айрым депутаттар Жапаровдон соттуулугу эмне болгонун сурашты. Ага жооп катары "Мен мыйзам алдында тазамын"-, деген сөз айтылган. Бирок, адвокат Нурбек Токтакуновдун айтымында, Жапаров чындыкты айткан эмес, анткени ал кезде соттуулукту алып салуу боюнча акыркы чечим чыккан эмес, иш жаңы ачылган жагдайларга байланыштуу сотто каралышы гана керек болчу.
Актап чыгаруу чечими 16-октябрда, башкача айтканда, Жапаров премьер-министрлик кызматка бекитилгенден эки күндөн кийин гана кабыл алынган.
«Мен Жогорку сот мыйзамды бузуу менен саясий чечим чыгаргандыгын далилдей алам. Ошентип, Садыр Жапаров бийликти күч менен басып алууга аракет кылгандыгы үчүн коюлган айыптарды жана соттолгондугу жоюлган жок. Ал соттолгон козголоңчу, ал президент болууга укугу жок ”, - деп жыйынтыктады адвокат Токтакунов. (https://vesti.kg/politika/item/80526-nurbek-toktakunov-verkhovnyj-sud-prinyal-politicheskoe-reshenie-v-otnoshenii-sadyra-zhaparova.html)
Жапаров өкмөт башчылыкка жактырылгандан кийин Жээнбековдун кызматтан кетишин талап кылгандар күчөдү. Бардык эл аралык өнөктөштөр аны бирден-бир мыйзамдуу саясатчы деп эсептешет деген билдирүүлөрдү жасашкандыгына карабастан, ал өзү ошол күндөрү бир нече жолу кысымга карабастан кызматтан кетпей тургандыгын билдирген. Бирок, 15-октябрда президент өз ыктыяры менен мамлекет башчынын кызматынан кетти. Анын кетүү чечимине эмне таасир эткендиги азырынча белгисиз. Бирок бул анын, Ташиев менен Жапаровдун бир нече сааттык сүйлөшүүлөрүнөн кийин жана Жээнбековдун токтоосуз отставкасын талап кылып, көптөгөн миңдеген адамдардын митингинин фонунда болгондугу белгилүү. Президенттин бул кадамы премьер-министр Жапаровго Кыргызстандын башчысы болуп иштөөгө мүмкүнчүлүк берди.
Өлкөдөгү андан аркы окуялар көптөгөн конституциялык мыйзамдарды бузуу менен өттү, бирок Кыргызстандын Жогорку Сотунун Конституциялык палатасы бардык иш-аракеттердин мыйзамдуулугун тастыктады.
Тактап айтканда, биринчиден, Жогорку Кеңештин учурдагы курамынын ыйгарым укуктарынын мөөнөтү 2020-жылдын 28-октябрында аяктагандыктан, жаңы парламенттик шайлоо өткөрүлүшү керек болчу. Ал тургай БШК шайлоонун датасын - 20-декабрь деп атаган. Бирок, иштеп жаткан мыйзам ченемдеринен айырмаланып, депутаттар өз ыйгарым укуктарын 8 айга узартып, мөөнөтүнөн мурда президенттик шайлоону 2021-жылдын 10-январына белгилешти. Венеция комиссиясы КР ЖК ушул чечимдерди кабыл алуу менен өзүнүн ыйгарым укуктарынан аша чаап кетти деген корутундуну чыгарган. (https://24.kg/vlast/173600_venetsianskaya_komissiya_dala_svoe_zaklyuchenie_olegitimnosti_shestogo_sozyiva/)
12-декабрда БШК президенттикке үч талапкердин: Адахан Мадумаров, Канатбек Исаев жана Бектур Асановдун Жапаровду шайлоо жарышынан четтетүүнү талап кылган арызын карады, анткени өлкөнүн Конституциясынын 68-беренесине ылайык, президенттин милдетин аткаруучу адам президенттикке талапкер болууга укугу жок. Бул тыюу салуу башында административдик ресурстун мүмкүнчүлүктөрүн колдонууга жол берилбөөгө багытталган, бул мамлекет башчы менен өкмөт башчы кызматтарын айкалыштырат.
Бирок Борбордук шайлоо комиссиясы Жапаровдун өкүлү Александр Мощиндин Садыр Жапаров БШКга шайлоого катышуу жөнүндө арыз берүүдөн мурун, өзүнүн кызматынан кетүү жөнүндө ачык билдирүү жасады деген түшүндүрмөсүн кабыл алып, арызды четке какты. Президент, Кыргыз Республикасынын Конституциясынын 66-беренесине ылайык, ал учурда мамлекет башчысы болгон эмес. (https://shailoo.gov.kg/ru/npacik/Resheniya_CIK_KRKR_BShKnyn_chechimderi/290-o-zayavlenii-k-madumarova-kk-isaeva-basanova/ )
“Жапаров – биздин лампочка!”
Мыйзамдардын бузулушуна, экономиканын тез өсүшүнө жана өлкөнү коррупциядан тазалоого байланыштуу убадалардын тайманбастык менен айтылышына карабастан, Садыр Жапаров дароо шайлоочулар арасында эбегейсиз популярдуулукка ээ болуп, шайлоодогу 16 атаандашынан олуттуу түрдө өтүп кете алды.
Эксперттерден эмне үчүн Садыр Жапаров ушунчалык популярдуулукка жетти, айылдардагы кемпирлер аны “биздин лампочка” деп сүйүшүп аташкандыгы тууралуу сурадык.
Саясат таануучу Медет Түлөгөнов: “Мунун бир себеби, 5-октябрдан кийин пайда болгон саясатчылардын арасында эски, кадыр-баркы кеткен саясатчылар, же эл билбеген, такыр эле жаңы саясатчылар болгон, айрыкча аймактарда. Демек, атаандаштарынын алсыздыгын эске алып, Жапаровго боору ооруп кетүү оңой эле. Экинчи себеп, коомдо мессиялык сезимдер илгертен бери болуп келген, кимдир бирөө келип, баарын тезинен туура жолго салат деген сыяктуу. Жапаров ушул күтүүлөрдүн агымына кирүү бактысына ээ болду. Анын алган образы дагы роль ойногон - азап чеккен, саясий туткун болгон, анын үй-бүлөсү азап чеккен ... Ал өзүн чындык үчүн күрөшүүчү - Кумтөр үчүн күрөшкөн адам катары көрсөтүүгө аракет кылган - бул дагы шайлоочуларды ынандырды. Баары дал келди, ошого жараша көпчүлүгү, социалдык тармактардагы троллдорду кошпогондо, ага чын жүрөктөн ишеништи. "
«5-октябрдан 6-октябрга караган түнү колониядан чыккандан кийин аны аянтта кандайча тосуп алышканы эсиңиздеби? Эл сөзмө-сөз: "Хан Келатат!", деп жар салган - дейт Politmer.kg платформасынын башчысы Наргиза Нанакеева. - Менин апам Садыр Жапаровго добуш берди, анткени ал социалдык тармактардагы топторуна жана баракчаларына жазылып, постторду жана комментарийлерди жазып, WhatsApp аркылуу мезгил-мезгили менен Садыр Жапаров жөнүндө ар кандай видеолорду алып турган. Бир күнү эртең менен ал бир жерден Садыр Жапаров каза болгонун окуп берди. Мен ага бул жасалма экенин айттым. Сиз анын жүзүн көрүшүңүз керек эле: ал Кудайдан бул жаңылык чындыгында фейк болуп чыкса экен деп жалбарды. "Кудай Садырды душмандарынан сактай көр"-деп жалынды, - деп айтат Нанакеева. «Ал ага чындап таазим кылат. "
Нанакееванын байкоолору боюнча, карапайым эл үчүн Садыр Жапаров "улуттук баатыр, саясий репрессиянын курмандыгы, идея үчүн күрөшкөн, мекендин кызыкчылыгын коргогондугу үчүн түрмөдө отурганда жакындарын жоготкон шейит".
Ал эми социологиялык илимдердин кандидаты, изилдөөчү Самар Сыргабаев бардык шайлоолордо чечүүчү добуш "терең адамдар" деп аталган айылдык шайлоочулар менен болот деп ырастоодо.
«Улуттук статистикалык комитеттин маалыматы боюнча, Кыргызстанда акыркы кылымда калктын 65% ашыгы туруктуу айыл жеринде, 33-35% жакыны шаардык конуштарда жашап келген. Эгемендүүлүк мезгилинде, ири шаарларда, тактап айтканда, Бишкек менен Ошто урбанизацияга жана калктын топтолушуна карабастан, жогорудагы пропорция сакталып калган. Башка сөз менен айтканда, биздин жарандардын басымдуу көпчүлүгү, жүз жыл мурдагыдай эле, салттуу баалуулуктарды сактап жана өстүрүп, айылдарда жашоону улантууда. Мен калктын бул бөлүгүн "терең адамдар" деп белгилейт элем. Калктын бул бөлүгү С.Жапаровдун шайлоочулары. Ооба, балким, ал шаар тургундары сыяктуу билимдүү жана модернизацияланган эмес, сынчыл ой жүгүртүүсүнө ээ эмес жана либералдашуунун жана ааламдашуунун заманбап процесстери ушунчалык терең таасир этпейт, бирок ал акыры биздин мамлекеттин жалпы линиясын тандоону аныктайт”,- деп айтат Сыргабаев. (http://nlkg.kg/ru/projects/sociologiya/kogda-zhdat-rutinizacii-xarizmy-zhaparova)
Төмөн катышуудагы дүңгүрөгөн жеңиш
БШКнын расмий маалыматы боюнча, Садыр Жапаров шайлоого келген шайлоочулардын 79,2% же добуш берүү укугуна ээ болгондордун 39,16% добушун алган. Бул Кыргызстандагы шайлоолордун элдин катышуусу боюнча бүткүл тарыхындагы эң төмөнкү көрсөткүчтөрдүн бири болуп саналат, бул эксперттердин негизинен жаңы президентке негизинен айыл тургундары добуш бергендигин, ал эми шаар тургундары шайлоо участкаларына барбагандыгынан кабар берет.
Бирок бул шайлоочулардын аз келишине негизги себеп болгон жок, андан дагы олуттуу себептер бар, деп айтты Самар Сыргабаев:
«Биринчиден, бийликке ишеним жок. Акыркы он жыл аралыгында жүргүзүлгөн биздин социологиялык изилдөөлөрүбүз элдин бийликке болгон ишениминин төмөндөөсү өсүп жаткандыгын каттоодо. Элдер мамлекеттик мекемелерге караганда имамдарга көбүрөөк ишене башташты. Ишеним ресурсу жыл сайын түгөнүп, болуп көрбөгөндөй массалык өлүмгө дуушар болгон пандемия учурунда туу чокусуна жетти.
Экинчиден, постковиддик депрессия жана экономикалык токтоп калуу менен күч алган турбуленттүүлүктүн жана белгисиздиктин революциядан кийинки абалы, табигый түрдө, коомдогу социалдык сезимдердин саясий эмес мүнөзүнө таасир этип, абсентеизмди (добуш берүүдөн качууну) пайда кылды.
Үчүнчүдөн, "терең адамдардын" үстөмдүгү жана жеңүүчү алдына ала белгилүү болгондугу, алдын ала белгиленген натыйжаны сезүү. Бул жагынан алганда, адамдар социалдык "изоляциядан" коркуп, көпчүлүккө баш ийгенде, спираль бара-бара бурмаланып, барган сайын баардык нерселерге таасир этип, "жымжырттык спиралынын" социологиялык схемасы иштеди деп айтууга болот.
Төртүнчүдөн, ички мигранттардын таасирдүү бөлүгүн добуш берүү мүмкүнчүлүгүнөн ажыраткан чуулгандуу No2 форманын жоюлушу.
Бешинчиден, шайлоочуларды каржылык жактан мобилизациялоонун эффективдүү ыкмасы болуп келген айрым фактыларды эске албаганда, добуш сатып алуу дээрлик жок болду», - деп эсептейт социолог Самар Сыргабаев.
Альтернативасыз шайлообу?
Кандай гана таң калыштуу көрүнбөсүн, Садыр Жапаров Кыргызстандагы бийликтин талапкерлери ар дайым шайлоодо жеңишке жете аларын, атаандаштарын алдын-ала салыштырмалуу бирдей эмес абалга алып келип, шайлоону чындыгында атаандашсыз өткөрөрүн ачык көрсөттү. Эң негизгиси, талапкер өзү бардык артыкчылыктардан баш тартса дагы, эң күчтүү аппарат ал үчүн иштей берерин, ресурстарга априордук мүмкүнчүлүк ачылаарын, алдын ала жагууну каалагандар ар дайым болоорун көрсөттү. Бул жалпысынан байкоочулардын тыянагы менен тастыкталды.
Кыргыз Республикасында кезексиз президенттик шайлоого көз карандысыз байкоо жүргүзүүнүн жыйынтыктары жөнүндө алдын-ала билдирүүсүндө, "Жалпы иш" КФнын байкоочулары билдирген: "Мөөнөтүнөн мурда өткөн президенттик шайлоодогу шайлоо алдындагы өнөктүк катаал атаандаштыксыз өттү. Бардык талапкерлер үчүн теңдик принциби толугу менен камсыздалган жок. Айрым талапкерлер Ысык-Көл, Чүй жана Ош облустарындагы агитаторлорго кысым көрсөтүлгөнүн белгилешти. " Ошол эле учурда байкоочулар 17 талапкердин ичинен талапкерлер Садыр Жапаров, Бабыржан Толбаев, Адахан Мадумаров жана Курсан Асанов үгүт иштерин эң активдүү жүргүзүп, талапкер Садыр Жапаров эң көп штаб, көрнөк-жарнак, агитаторлорго жана ири шайлоо фондуна ээ болгонун белгилешти.
Ар бир талапкер ар кандай ЖМКларда жана социалдык тармактардагы баракчаларында шайлоо өнөктүгүн жүргүзүү үчүн бирдей эмес шарттар болгондугун белгилешти, атап айтканда, бул боюнча Мадумаров менен Касеновдун штабынан арыздар келип түштү. Мындай мыйзам бузуулар «Жалпы иш» коомдук фонду тарабынан дагы катталган.
Шайлоо алдындагы мезгилде "Жалпы иш" коомдук фондунун кызматкерлери Кыргыз Республикасынын Президентинин кызмат ордуна 18 талапкердин ичинен 16 менен жолугушууларды өткөрүштү.
«Талапкерлердин көпчүлүгү Бишкек, Ош жана Жалал-Абад облустарындагы административдик ресурстарды кыянаттык менен пайдаланууга байланыштуу көйгөйлөрдү белгилешти. Тактап айтканда, арыз ээлеринин тынчсыздануусун Ысык-Көл облусунда (Каракол шаарында жана Тоң районунда) С.Жапаровдон башка талапкерлердин облустук штабды ачуусуна жол берилбегендиги себеп болгон. Мындай практика өлкө эгемендүүлүк алгандан кийинки шайлоонун бүткүл мезгилинде биринчи жолу байкалган, буга байланыштуу талапкер А.Касеновдон башка көптөгөн талапкерлер аймактагы шайлоочулар менен жолугушууларды өткөрө алышкан эмес. Талапкер А.Мадумаров КТРКнын эфириндеги кайрылуусунда өзүнүн штабынын өкүлдөрүнө жана Ысык-Көл облусундагы агитаторлорго олуттуу коркутуулар болуп жаткандыгы жөнүндө маалымдаган. Талапкерлердин көпчүлүгү С.Жапаровдун штабында иштебеген агитаторлорду коркутуп-үркүтүү болуп жаткандыгын айтышкан», - деп айтылат билдирүүдө. (https://www.commoncause.kg/news/115 )
Factcheck.kgнин журналисттери а аймактарга болгон сапарында талапкер Жапаровду мамлекеттик коопсуздук кызматкерлери коштоп жүргөндүгүн, алар талапкердин символдору түшүрүлгөн кийимчен жүргөнүн аныкташты. (https://factcheck.kg/obman-i-lozh-shtaba-sadyra-zhaparova-v-otvet-na-rassledovanie-factcheck-kg/ ) Бул факт "Административдик ресурстарды кыянаттык менен пайдалануу" Кылмыш кодексинин 87-1-беренесине ылайык, бузуу болуп саналат.
Мамлекеттик күзөт курамына кирген УКМКнын басма сөз кызматы "Кыргыз Республикасынын" Мамлекеттик коргоо жөнүндө "Мыйзамынын 8-беренесине ылайык, премьер-министр баш болгон мамлекеттик кызмат орундарын ээлеген адамдар камсыздалат" деп түшүндүрдү.
“Мамлекеттик коргоону камсыз кылуу мамлекеттик коргоо объектисинин ыйгарым укуктары токтотулган учурдан тартып токтотулат. Учурда, премьер-министр Садыр Жапаров шайлоого катышууга байланыштуу ыйгарым укуктарын убактылуу токтотту, бирок ушул статьяда каралган ырааттуулук принцибин эске алынды. Жогоруда аталган мыйзамдын 4-пунктунда, мамлекеттик коргоону камсыз кылуу токтотулган эмес”. ( https://vesti.kg/politika/item/79300-sadyr-zhaparov-slozhiv-polnomochiya-ne-tolko-zhivet-v-gosrezidentsii-u-nego-i-gosokhrana-ostalas.html)
Саясий серепчи Медет Түленов Жапаров жана анын командасы октябрь айында бийликке келгенден кийин, мурунку президенттин колундагы ресурстардын бардыгын тез арада көзөмөлгө алууга жетишти деп эсептейт, айрыкча парламенттик шайлоодо бийликчил эки партиянын жеңишин камсыз кылды жана оппозициянын аутсайдерлерин калтырып кетти.
«Менин оюмча, Жапаров президенттик шайлоодо өзүнүн жеңишин камсыз кылууга багытталган ушул ар кандай ресурстардын жалгыз акционери болуп калды. Демек, бул ага чоң артыкчылык берди - акча, материалдык-техникалык камсыздоо, кадрдык жумуш жөн эле парламенттик шайлоодон президенттик шайлоого чейин кетти. Кадрлар Жапаровго да агылып келип, агитаторлор, журналисттер, социалдык тармактардагы троллдор ал үчүн абдан жигердүү иштей башташты », - деп эсептейт Тюлегенов.
Саясат таануучунун айтымында, маанилүү ролду Жапаровдун штабы өзүнүн талапкерине саясий элитанын ар кандай өкүлдөрүнөн колдоо көрсөтүү жөндөмү да ойногон, бир чыны чайдан кийин саясатчылар Жапаровду колдойм деп жарыялапк калышкан. Ушундай нерсе Садык Шер Нияз, Дастан Бекешев жана андан бир аз мурун Өмүрбек Суваналиев менен болгон.
«Кандай ыкмалар колдонулганы белгисиз. Бирок бул Жапаровдун имиджин көтөрүү үчүн ойногон », - деди саясат таануучу.
Убадалар кандай болду эле?
Жапаровдун жеңишинде анын үгүт мезгилинде берген убадалары чоң роль ойногон. Алар жаңылыктары менен айырмаланбай, Кыргызстандын күн тартибине толугу менен шайкеш келишсе дагы, белгиленген мөөнөттөр боюнча абдан тайманбас болушкан.
2011-жылдан бери кыргыз саясатчыларынын шайлоо алдындагы убадаларына байкоо жүргүзүп келген Politmer.kg платформасынын башчысы Наргиза Нанакеева айтат: “Биз саясатчылардын, анын ичинде жаңы шайланган президент Садыр Жапаровдун убадаларына байкоо салабыз. Садыр Жапаровдун веб-сайтында 40тан ашуун текст жана видео түрүндөгү убадалар бар. Албетте, анын убадаларынын көпчүлүгү мурунку президенттердин убадаларына окшош. Мисалы, Садыр Жапаров ошондой эле коррупция менен күрөшүүнү, сот тутумун реформалоо, жаштарды мамлекеттик кызматка тартуу, өлкөнүн тышкы карызын төлөө, мамлекеттик кызматкерлердин санын кыскартуу жана люстрация жүргүзүү ж.б.у.с. убадаларды берет".
Төмөндө берилген айрым убадалар келтирилген:
"4 жылдын ичинде тышкы карызды жабуу"
Жапаров бул тууралуу 10-январдагы шайлоодон кийинки маалымат жыйынында билдирген. "Мен аны жакынкы келечекте төлөйбүз деп айта албайм, анткени алгачкы эки-үч жыл өтө оор болот, экономикада, энергетикада көйгөйлөр бар, саясий туруктуулук жок. Бирок 3-4 жылдын ичинде биз биздин карыздарыбызды төлөөгө толук мүмкүнчүлүгүбүз бар. "- деди ал.
"Көзкарандысыз сот системасы"
Эгер эл мени президент кылып шайласа, анда Ак үй тараптан сотторго эч кандай кысым болбойт, биз ошону камсыздайбыз. Бул үчүн биздин күчүбүз жана эркибиз жетиштүү”,- деп жазылган 2020-жылдын 25-декабрындагы үгүт материалында.
"Кумтөр 100% элдин кызыкчылыгы үчүн иштейт"
Садыр Жапаров Кумтөрдү бери улутташтырууну 2012-жылдан бери убадалап келет. Бирок премьер-министр болуп дайындалгандан кийин ал оюнан кайтты. 2020-жылдын 14-октябрында өткөн пресс-конференция учурунда ал кенде алтындын запасы түгөнгөндүгүн, ошондуктан ал оюнан кайтып, Factcheck.kg Жапаровду бул билдирүү боюнча калп айтып жатканын тастыктаганына карабастан, Кумтөрдү азыр улутташтыруунун кажети жок деп эсептээрин айткан. 2019-жылдын башына карата алтындын запасынын наркы 5 миллиард доллардан ашкан.
«Люстрация»
Жапаровдун шайлоо программасында Мамлекеттик кадр кызматы люстрация иш-чараларын өткөрөөрүн, 5 жылдын ичинде укук коргоо органдарынын өздүк курамы 50% жаңыланат деп айтылган.
"Бизнести кылмыштуулуктан коргоо"
"Биз бизнести кылмыштуулуктан жана кылмыштуулук менен байланышкан чиновниктерден коргойбуз" деп премьер-министр болуп турганда, 2020-жылы 23-октябрда бизнести өнүктүрүү жана инвестиция боюнча кеңештин жыйынында билдирген.
Саясат таануучу Медет Тюлегеновдун айтымында, айрым убадалар аткарылбай калышы мүмкүн, анткени аларды кантип ишке ашыруу боюнча так план жок. Атап айтканда, бул экономикага жана коррупцияга каршы күрөшкө тиешелүү:
«Жапаровдун учурдагы популярдуулугу менен карт-бланшын эске алганда дагы, ал кандайча ишке ашаары белгисиз. Убакыт өткөн сайын андан да кыйыныраак болот. Ал жерде оппозиция активдешип, анын имиджи түшүп, нааразычылыктар топтолуп калат. Буга ылайык, убадаларды аткаруу ыктымалдыгы төмөндөйт”.
Ошол эле учурда, эксперт шайлоо алдындагы бир катар убадалар кыйла реалдуу жана ишке аша тургандыгын, бирок аларды кысым көрсөтпөстөн эле ишке ашырса болот дейт, бул конституциялык реформа жана саясий системанын өзгөрүшүнө тиешелүү.
Өлкөнүн экономикалык жактан эң оор мезгилинде, элдин жалпы көңүл калуусунан кийин, социалдык тармактардагы популярдуулук жана популизм аркылуу бийликке келген Кыргызстандын жаңы шайланган Президентин кандай келечек күтүп турат?
Социолог Самар Сыргабаев "жаңы лидердин келечегин алдын-ала айтуу кыйын, бирок бир нерсе айдан ачык - массалык дилгирликтин синергиясына жана жакшы келечекке болгон элдик ишеним менен үмүтүнүн ресурсу биздин аянычтуу экономикалык абалыбызда эң көп дегенде бир же эки жылга гана жетет",-деп эсептейт.
«Андан кийин, харизма күнүмдүк тартиби болот жана башка ресурстарды колдонуу керек болот. Бул негизги ресурстар меритократия жана экспертократия болушу керек деп эсептейм. Калганын биз буга чейин көргөнбүз», - деп жыйынтыктайт социолог.
Материал Жалпы Бизнес коомдук фондунун жардамы менен даярдалган. "Жаңы жүздөр" гезитинин редакциясы Фондго Кыргыз Республикасынын кезексиз президенттик шайлоосуна көз карандысыз байкоо жүргүзүү боюнча берген маалыматтары үчүн ыраазычылык билдирет.
"Жаңы жүздөр" басылмасы материалды даярдоого көмөктөшкөнү үчүн "Жалпы иш" коомдук фондуна, ошондой эле өз ойлору менен бөлүшкөн бардык эксперттерге ыраазычылыгын билдирет, анткени алар биздин өлкөнүн келечегине кайдыгер эмес.
Лейла Саралаева
Фото: Вячеслав Оселедко, Абылай Саралаев