Биз мойнубузга алышыбыз керек: учурдагы Президенттин жана анын командасынын компетенциздиги өлкө ичиндеги гана көйгөй бойдон калып бараткан жок. Президенттин бийликте жүз күн тургандан кийин, ал бүтүндөй дүйнө жүзүнө айдан ачык көрүнүп жатат.
Кыргызстанда болуп өткөн бир катар окуялар биздин өлкөнүн рейтингин дүйнөлүк коомчулуктун көз алдында кескин төмөндөтүп жатат. Айтмакчы, сансыз митингдер менен мамлекеттик төңкөрүштөрдүн айынан биздин рейтинг ансыз эле өтө төмөн болчу. Бирок бүгүнкү күндө биз чыныгы улуттук масштабдагы уятты баштан өткөрүп жатабыз.
«Тарыхтагы эң сабатсыз жетекчи»
Даннинг-Крюгердин эффекти - метакогнитивдик бурмалоо, ага ылайык, чеберчилиги төмөн адамдар жаңылыш тыянак, туура эмес чечим чыгарышат бирок ошол эле учурда өз чеберчилигинин төмөндүгүнөн улам өз каталарын түшүнө алышпайт. Өз жөндөмдүүлүктөрү жөнүндө өтө өйдө ойдо болушат.
Сөз ким жөнүндө болуп жаткандыгын түшүнүп жатасыңарбы? Шайлоо алдындагы жарыштын башында дагы бир катар президенттикке талапкерлер пресс-конференция өткөрүп, анда Каныбек Иманалиев Кыргыз Республикасынын Президенттигине негизги талапкер Садыр Жапаровдо мамлекетти жетектөө үчүн керек болгон базалык билим жана иш тажрыйбасы жок экендигин айтып, эгерде ал президент боло турган болсо, биз "тарыхтагы эң сабатсыз лидерди" алабыз деген.
Андан кийин Иманалиев Кыргызстандын мурунку лидерлеринин бардыгын санап берген. Алардын ар бири өз мезгилинде Москвадагы же Россиядагы ЖОЖдордо кадыр-барктуу билим алышкан. Президенттердин ар бири мамлекеттик кызматта, илимий чөйрөдө же бизнесте чоң тажрыйбага ээ болушкан.
Садыр Жапаровдун билимине токтолуп, ал: "Бийликке жада калса дене-тарбия институтун толук бүтпөй калгандар бийликке келүүнү көздөп жатат" деп белгиледи.
Эгерде Жапаровдун мамлекеттин пайдасы үчүн жасаган иш тажрыйбасын эстей турган болсок, анда анын Курманбек Бакиевдин тушундагы Коррупцияга каршы күрөшүү боюнча комиссары кызматында иштегени гана эске түшөт. Ал комиссар болуп турганда бир дагы коррупциялык иш ачылган эмес. Анын үстүнө, ошол учурда ал Жыргалаң шахтасын арзан баага сатып алып, талкалап, бүтүндөй айылды жумушсуз калтырган. Парламентте депутат болуп отуруп, бир нече жыл Польшада жүрүп, үч жыл абакта отурганын мамлекеттик кызматтагы бай тажрыйба деп айтуу кыйын.
Бирок, Жапаровдун амбициясы менен өзүнө болгон ишенимине көз артса гана болот. Ошондой эле социалдык тармактарда популярдуулугу тууралуу айтууга болот. Шайлоо алдындагы жарышта ал "Ленин" муз жаргыч кемесиндей болуп, электораттын бардык күмөн санааларын талкалап өттү.
Эми биз Садыр Жапаров таза Даннинг-Крюгер эффектинин курмандыгы экенин айта алабыз. Ал бардык маселелерде өзүнүн компетенттүүлүгү канчалык төмөн экендигин түшүнө да албайт. Ал барган сайын супер-милдеттерди тайманбастык менен кабыл алып жатат: бүтүндөй бир мамлекеттин Конституциясын өзгөртүүнү, бүтүндөй элдин адеп-ахлагын жана руханий духун өрчүтүүнү, бүт дүйнөнү коронавирустан айыктырууну. Анын талыкпаган ишмердигинен бизди кандай кесепеттер күтүп тургандыгын элестетүү да кыйын.
«Уудан коркпойм, керек болсо ууланам!»
Тил алчаак бюрократиялык мамлекеттик аппарат унчукпай, бийликке келген адамдын каалаган каалоосун атүгүл ынталуулук менен аткарып жаткандыгы кырдаалды курчутууда. Мындай көрүнүш ар бир президентте болгон (Роза Отунбаевадан башкасы, менимче). Мамлекеттик кызматкерлердин эң жогорку максаты - бийликте калуу. Ошондуктан, алар жаңы акылдуулукка жана бүт компетенттүүлүктү жаңы бөлүмгө жагууга багытташат. Бул Хань конституциясы менен болгон, тил алчаак соттун адвокаттары илгич менен же шылуундар тарабынан Конституциянын талкаланып жаткан нускасын аткезчилик жол менен ташып кетишкенде, ал эми Конституциялык палатанын судьялары абийиринин чексиздигинен улам бул циркти мыйзамдаштырышкан.
Добуш берүү техникалык гана маселе болду. Эми жаңы Баш мыйзамды азчылыктын көпчүлүгү кабыл алышты. Мындан ары, Кыргызстанда суперпрезиденттик башкаруу формасы орноду жана биздин өлкөдөгү бардык маселелерди эми Садыр Хан чечет.
Ал дароо эле жарандардын ден-соолугуна кам көрүүгө шымалана киришти. Саламаттыкты сактоо министри менен бирге Садыр Хан, дарыгерлердин көзөмөлүндө, Ала-Арча мамлекеттик резиденциясында, уулуу Ысык-Көл тамырынан кыргыздарды коронавирустан айыктыра тупрган дары-дармек даярдап жатат. Бул тууралуу Садыр Жапаров өзү 15-апрелде социалдык тармактардагы баракчасына билдирүү жазып, жарыя кылды.
Муну акылсыздык деп ойлойсузбу? Ооба, бул акылсыздык. Бирок бул акылсыздык - Кыргызстандын учурдагы чындыгы.
Саламаттыкты сактоо министри Алымкадыр Бейшеналиев ыкчам маалымат жыйын өткөрүп, анда Садыр Жапаров адамды барымтага алгандыгы үчүн түрмөдө жазасын өтөп жатканда, башка соттолгондорду атасы Нуркожодон калган эски рецепт боюнча дарылап баштагандыгы жөнүндө жүрөктү ооруткан окуяны айтып берди. Ошентип ал түрмөдөн 1000 адамды айыктырган экен. Жапаров ошол кездеги президент Жээнбековго кереметтүү чөп жөнүндө жазган, бирок экинчиси ага көңүл бурган эмес. Алымкадыр Бейшеналиев ал кезде жөнөкөй дарыгер болгон, жана ал ушул ыкмага кызыгып баштаган. Натыйжасы - Бейшеналиев министр болду. Өз сөзүн тастыктоо үчүн ал Ысык-Көлдүн тамырынан жасалган ысык кайнатманы түз эфирде ичип, чөптүн дозасын президент гана билээрин жана ал аны өзү гана өлчөөрүн белгиледи. Ал эми кайнатманы чичп жатып, министр аны муздак ичпөө керек экендигин, "болбосо, адам өлүп калат" деп жылмайып айтты. Ошондой эле, ал Кыргызстандын ар кайсы ооруканаларында 300гө жакын бейтап Ала-Арча мамлекеттик резиденциясында чыгарылган Ысык-Көл тамырынан жасалган кайнатма менен дарылана баштагандыгын айтты.
Бир-эки күндүн ичинде бул кабарды дүйнө жүзүндөгү бардык ЖМКлар жарыялап, Жапаровду дарылоодо элдик ыкмаларды колдонууну сунуштаган Танзания менен Түркмөнстандын президенттери менен салыштырышты. Бирок бул жерде айырмачылык чоң: алар зыянсыз чөптөрдү сунушташса, биздики - өзгөчө уулуу зат- аконитти камтыган өсүмдүк менен дарыланууну айтууда.
Дүйнөлүк саламаттыкты сактоо уюму менен бир катар көрүнүктүү дарыгерлер бул уулуу өсүмдүктү дарылык максатта колдонууга чыгып, аталган өсүмдүк эч кандай клиникалык изилдөөлөрдөн өтпөгөндүгүн жана калкка элдик ыкманы кеңири колдонууга сунуш кылбоону белгилешти.
Кыргызстандын жарандык активисттери менен дарыгерлери Саламаттыкты сактоо министри Бейшеналиевди кызматтан кетирүүнү жана аны бардык илимий даражалардан жана наамдардан ажыратууну талап кылышты. Парламенттин комитети министр Бейшеналиевге ишенбестик көрсөттү.
Рахмат Facebook!
Бактыга жараша, Facebook компаниясы Садыр Жапаровдун ал коронавируска каршы дары тапкандыгы тууралуу постун өчүрүп салган.
«Биз бул билдирүүнү алып салдык. Себеби, биз эч кимге, анын ичинде расмий шайланган лидерлерге, адамдын ден-соолугуна коркунуч келтириши мүмкүн болгон, анын ичинде COVID-19 дарылоо же анын алдын алуу боюнча туура эмес маалыматтарды таратууга жол бербейбиз », - деп билдиришкен Фейсбуктун басма сөз кызматынан.
Коронавирус тарай баштагандан бери Фейсбук социалдык тармактын эрежелеринин бузулушунан улам КОВИД-19 жана ооруга каршы эмдөө тууралуу 12 миллиондон ашык билдирүүлөрдү өчүргөндүгү белгиленди.
Бирок,өлкө башчынын басма сөз катчысы Галина Байтерек Садыр Жапаровдун социалдык тармактардагы баракчаларынан Ысык-Көлдүн тамыры жөнүндө билдирүүлөрдүн алынышы сырткы кийлигишүүсүз өттү деп айтууда.
«Бул посттор тышкы кийлигишүүсүз эле, биздин демилге менен өчүрүлгөн. Ошол эле учурда, Саламаттыкты сактоо жана социалдык өнүгүү министрлиги бул багыттагы илимий-изилдөө иштерин улантаарын белгилейбиз», - деп 24.kg маалыматтык агенттигине берген маегине Галина Байтерек билдирген.
Популизм саясий кредо катары
Саясий серепчилер Садыр Жапаров бийликке популизм толкунунда келип, эми популизм толкунун айдап келе жатып, өлкөнү башкарууга аракет кылып жаткандыгын белгилешүүдө.
Популизм - шайлоочуларга тез жана оңой жагуу үчүн, элге чындыкка дал келбеген убадаларды берүү саясаты. Бирок Садыр Жапаров убадаларын аткара албайт. Мисалы, ал Райым Матраимовду түрмөгө камай тургандыгы эсиңиздеби? Бүгүнкү күндө Райым Миллион толук акталды. Экинчиден, Жапаров ачык жана таза шайлоо өткөрүүнү убада кылган. Натыйжада, шайлоо андан да чоң паракорчулук жана административдик кысым менен өттү. Үчүнчүдөн, Жапаров саясий оппоненттерди куугунтуктабай тургандыгын убадалаган. Шайлоодогу Жапаровдун атаандашы Абдил Сегизбаев, тергөө абагында төрт айдан бери отурат, Ханституцияны сындагандыгы үчүн Тилекмат Куренов 15-майга чейин СИЗОдо калтырылды. Төртүнчүдөн, Жапаров бардыгын биримдикке жана ынтымакка чакырып жатып, өзү Ош коогалаңы боюнча тергөө ишин жандандырууну демилгелеп жатат.
Популизм башка мамлекеттик кызматкерлер жана башкармалар үчүн дагы көнүмүш көрүнүшкө айланды. Саламаттыкты сактоо министри жөнүндө айтпай эле коелу. Дагы бир мисал, УКМКнын төрагасы Камчыбек Ташиев. Ал чек аралар боюнча сүйлөшүүлөрдү жүргүзүп, Өзбекстандын жерлеринин ордуна Кыргызстандын аймагынын бир бөлүгүн берүүгө макул болгон. Бирок ал дыйканчылыктын, ландшафттын өзгөчөлүктөрүн эске алган эмес жана ал жерде жашаган адамдар менен жолугушкан эмес, мелиорация боюнча адистер менен сүйлөшкөн эмес. Натыйжада, ал кандайдыр бир макулдашууну түртүп койду. Ал эми Өзбекстан менен чектеш Ынтымак айылынын тургундары жеринен ажырап, ичүүчү суу, жайыт жана сугат жерлерин жоготууда. Алар 20 күн бою митингге чыгып, Камчыбек Ташиевдин аларга келүүсүн талап кылышкан.
Ташиев жергиликтүү тургундардын пикирин угуп, айрымдарын алардын аттарын жана даректерин билерин айтып коркутуп, дагы бир жолу өзбек тарап менен сүйлөшүп, жерди алмаштыруунун башка вариантына макул болууга көндүрүүнү убада кылды. Бул Ташиевдин айтымында, беш мүнөттүк маселе. Ал өзүнүн пикирин тигиндей-мындай өзгөртө берет, бирок ал Кыргызстандын олуттуу өнөктөш жана адекваттуу кошуна катары имиджинин жабыркай тургандыгы тууралуу ойлонбойт.
Чек ара маселелери боюнча сүйлөшүүлөр ондогон жылдарга созулары бекеринен эмес. Адис сүйлөшүүчүлөр ар бир кадамын эксперттер, жергиликтүү тургундар жана ар кайсы жылдардагы карталар менен текшерип турушат. Ал эми популист Ташиев маселени изилдебей туруп, ал качандыр бир кезде тосмону тебелеп өткөндөй эле маселени Гордиан түйүнүн кескендей шарт бүтүрүүнү чечти. Бирок чек ара жана мамлекеттер аралык мамилелер маселеси- бул тосмодон ашып түшүү эмес.
Кыргызстан демократиялык, адекваттуу мамлекеттин имиджин тездик менен жоготуп жатат. Эл аралык абройлуу уюмдар, каржы институттары, саламаттыкты сактоо тармагындагы өнөктөштөр, жакынкы жана алыскы чет өлкөлөрдүн лидерлери биз менен кантип сүйлөшүүлөрдү жүргүзөт? Азырынча бул суроолорго жооп жок. Бир гана нерсе айдан ачык: мындай компетенттүүлүгү төмөн жана текеберчилиги жогору лидерлер Кыргызстанды кыйроого алып барат.
Даярдаган Лейла Саралаева